[i]

Fr. Benedykt J. Huculak OFM

 

PERSONA ‘SUSTENTAT’ NATURAM,

 

De profectu Christologiae operâ Ioannis Duns Scoti

 

am pridem nonnulla scripta sunt de eis, quibus beatus Ioannes Duns Scotus contulisset ad provehendam rem theologicam, inter quae – praeter celebres sententias de absoluto primatu Iesu Christi in decreto Dei creatoris et de immaculato conceptu Beatae Virginis[ii] – habentur sententiae hucusque quidem minus notae, sed magni ponderis, e. g. de Filio et Spiritu Sancto constitutis per actûs formaliter distinctos a Dei ‘intellegere’ et ‘velle’ essentiali[iii], tum de virginitatis voto Beatae Mariae[iv] et de eius aliarumque feminarum activa maternitate[v].

Nunc autem scribendum venit de altera, praeter Trinitatem, fundamentali veritate revelata divinitus, nempe de Incarnatione. Hoc in ambitu frater Ioannes compluribus quidem locis perfecit doctrinam maiorum, sed hic exponetur res fere praeliminaris, videlicet eius accuratus ac rectus usus notionum ‘natura’, ‘substantia’, ‘persona’, qua subtilitate superavit doctores praecedentes. Erat enim decernedum, utrum in Dei Filio incarnato persona Filii sustentaret eius naturam humanam an illam “substantificaret”. Nunc res illustrabitur solis manuscriptis, quod iam solum non est parvi ponderis, cum agatur de fontibus primordialibus.

Inter eos, qui praedictis vocabulis ac locutionibus minus recte usi erant, habentur imprimis Petrus Ioannes Olivi, Matthaeus Aquaspartanus, sed etiam Guillelmus Warensis, qui Britannicus conterraneus quidem fuit Ioannis Duns Scoti, sed – contra multorum opinionem – non fuerat Scoti magister in Anglia[vi], quod patet etiam in hac quaestione libri III Sententiarum, ubi Ioannes passim reicit Guillelmi opinionem ac modum loquendi.

Thomas autem Aquinas et Bonaventura cautius quidem locuti sunt, verum non consecuti sunt praecisionem Ioannis Duns Scoti. Etenim in codicibus operum Doctoris Subtilis constanter prostat verbum ‘sustentare’ (vel ‘sustentificare’, quod idem indicat) – relative ad assumptam naturam humanam sustinendam a persona Filii. Quod undevicies (19) occurrit in Opere Oxoniensi sive Ordinatione et trigies semel (31) in Lectura[vii] – quae est parallelus commentarius ad Sententias scriptus antea. Cum tamen non omnes intellexerunt utramque illam vocem indicare actionem diversam, in his paginis primum agetur de aspectu linguistico et hermeneutico – quadamtenus exteriore –, deinde vero de ipso conceptu theologico, ac demum de rei testimoniis.

 

res linguistica et hermeneutica

 

Ante omnia animadvertendum est verbum ‘substantificare’ sua significatione longe differre a vocabulo ‘sustentare’ eique aequivalentibus ‘sustentare’ et ‘sustentificare (substentificare)’. Prius enim oritur e radice ‘substantia’ et significat ‘constituere aliquid in statu substantiae [seu naturae], et non accidentis’. Nullatenus tamen significat ‘facere, ut aliquid ‹subsistat›’, quia hoc verbum respondet nomini ‘subsistentia’, et non ‘substantia’. Illa vox autem ‘subsistentia’ exacte cohaeret cum Graeco verbo hypostasis indicante personam seu ‘suppositum [rationale]’, quaemadmodum saepe ait b. Ioannes. Vocabulum vero alterum cum suis derivatis oritur e verbo ‘sustineo’ ut eius species frequentativa seu continuativa[viii]. Conflatum est autem e duabus partibus, nempe praepositione ‘sub’ et verbo ‘teneo’, ideoque radicaliter significat: ‘teneo aliquid manibus subter positis’, itaque ‘facio, ne quid cadat deorsum seu ne destruatur corruens’.

Hoc modo rem aliquatenus illustraverat Philippus Cancellarius, illustris doctor Scholae Parisiensis (m. 1236), cuius quidem opera Ioannes noverat. Explicans nebulosam Damasceni locutionem ‘hypostasis composita’[ix] de Iesu Christo, Philippus ait: “Hypostasis dicitur composita, quoniam sub-stat illis duabus naturis [divinae et humanae]. Continet ergo utramque naturam, sive – quod melius dictum est – sub-posita est utrique naturae”[x]; et hoc sensu “stat sub illis”[xi], utramque sub-tenens seu sustinens in singularum exsistentia propria. Beatus autem Ioannes Duns Scotus habendus est is, qui promovit ac roboravit sententiam Philippi perinde atque assumpsit – contra Thomam et Bonaventuram – perfecitque notionem ‘personae’ datam a Richardo Victorino.

‘Suppositum’, quod significatione proximum est ‘personae’ sive ‘hypostasi’[xii], est nomen relativum, quod requirit ‘id, quod superpositum est’. Patet autem ‘superpositum’ sustentari seu supportari a supposito, quemadmodum omnia, quae sunt aedificii, sustentantur a fundamentis[xiii]. Hac re subtilius perspecta, Ioannes Duns Scotus eiusque discipuli adhibebant vocabulum ‘sustentare’; coaevus autem Ioannes Murrinus OFM et paulo anterior Robertus Kilwardby OP, Britannicus conterraneus b. Ioannis et Guillelmi Warensis, utebantur aequivalenti verbo ‘supportare’. Eiusdem fere generationis Petrus Falcinus OFM[xiv] applicabat quidem de more vocem ‘stabilire’[xv] – quae certe evocat imaginem ‘fulcimenti’ vel ‘fundamenti’, quo nituntur aedes[xvi] –, sed eodem sensu utebatur etiam verbo ‘sustinere’[xvii]. De his autem doctoribus plus dicetur in parte secunda.

‘Substantificare’ hoc loco non concordaret etiam cum re philosophica, ubi ipsa ‘natura’, de qua agitur, indicat idem ac ‘substantia’. Ambae enim sunt re unum, distinguuntur autem aspectu, sub quo illa res mente concipitur. Dicere igitur ‘substantificare naturam’ esset idem ac dicere ‘petrificare petram’. Ad utramque vero notionem ‘naturae’ ac ‘substantiae’ accedit aequivalens conceptus ‘essentiae’[xviii]. Satis notum est has tres voces indicare quidem unum idemque, sed ‘essentia’ illud complectitur ex parte intrinsecae indolis essendi sive ut cohaerentem summam peculiarium proprietatum constitutivarum; ‘natura’ autem illud ostendit ut principium operationis vel passionis, unde eloquium: ‘Operatio sequitur esse’; ‘substantia’ demum – quatenus illud habet esse in semet, et non in alio, itaque stat sub accidentibus, qui utique hac ratione sunt quid contrarium substantiae, quoniam in semet non habentes esse, adhaerent illi[xix].

Vocis autem ‘sustineo’ auctio in formis ‘sustentifico’ vel raro ‘substentifico’ est consueta res in Aetae media et prorsus similis transitibus ‘honoro – honorifico’ vel ‘testor – testificor’[xx]. Forma vero illa rara ‘substentificatio’ a gemina ‘sustentificatio’ distinguitur solum eo, quod est propinquior radicibus ‘sub-teneo’, intermediâ consonanti ‘s’ additâ iuxta leges iucundioris pronuntiatûs Latini, quod e. g. cernitur etiam in formis verbi ‘suffero’ (sub-fero): ‘su[b]stuli’, ‘sublatum’[xxi]. Patet igitur, quam primo aspectu similes sint voces ‘substentificare’ et ‘substantificare’, cum tamen significatione sint prorsus diversae.

Forma ‘substentificare’ est rarissima in codicibus Scoticis[xxii], ubi fere semper occurrunt aequivalentes voces ‘sustentare’ (simplex) et ‘sustentificare’ (aucta). Ideo ne esset quidem, cur de illa tractaretur hoc loco, nisi illa videretur causavisse in transcribendis codicibus Scholae vetustioris, videlicet anterioris Ioanni Duns Scoto. Fieri enim potuit, ut amanuenses sive operarii transcribendorum codicum, qui theologiam linguamque Latinam nesciebant perinde atque hodierni operarii transcribentes alienos textus ope computatri, dilaberent de originali, sed mira sibi scriptione ‘substentare’ ad aliam sibi magis imaginabilem ‘substantificare’. Alta verisimilitudo huiusmodi lapsûs negari nequit a priori, si e. g. potuit fieri, ut quidam amanuensis exeuntis saeculi XIII, isque optimus sub aspectu scriptoriae pulchritudinis, transumens enuntiatum Scoti de Samaritano, qui inciderat in “pessimos latrones” (Lc. 10, 33-35), scriberet illum “incidisse in piissimos latrones”[xxiii].

Magni momenti est animadvertere in codicibus Ioannis Duns Scoti prostare illud verbum ‘sustineo (sustentifico)’, et quidem scriptum eodem prorsus modo atque locis allatis, ubi tamen iam in vestigio esset absurda eius associatio cum ‘substantificatione’, quoniam agitur de rebus omnino diversis, ad quas nihil conceptus illi metaphysici. Perpendatur e. g. initium quaestionis XXI Quodlibetalium: “Utrum [aliquis] ponens mundi aeternitatem, possit sustinere aliquem esse universaliter bene fortunatum”[xxiv]. Luce enim clarius est hic agi de sustinenda opinione, quam aliquis proponit, tenendo eam subter veluti manibus.

Inde autem, quod Ioannes Duns Scotus noverat commentaria e. g. Guillelmi Warensis et physice potuit ea exscribere ad litteram, nequaquam sequitur, ut efficeret huiusmodi rem; immo vero – omnia, quae nota sunt, testantur contrarium. Imprimis autem nota est regula: ‘A posse ad esse non valet illatio’. Praeterea, si Ioannes putavisset se debere sequi Guillelmum Warensem – ne dicatur de Bonaventura vel dubiae auctoritatis Petro I. Olivi[xxv] – non modo secundum lineas argumentationis, sed etiam relative ad conceptûs et verba, ille numquam pervenisset e. g. ad sententiam de praeservativa redemptione Beatae Virginis, qua tamen doctrina longe superavit ea, quae Guillelmus dixerat, et utique hoc suo tributo personali expedivit doctrinam de immaculato Conceptu ad definitionem dogmaticam versus. Ceterum illud argumentum aequivaleret huic: ‘S. Irenaeus (m. 202 ca) nullatenus potuit adhibere vocabulum ‘Trinitas’, quoniam illud non occurrit apud s. Iustinum (m. 165 ca), cuius autem scripta Irenaeus noverat’.

Quamquam Guillelmus posuerat talem quaestionem sive interrogationem et similibus verbis, inde nequit inferri Ioannem respondisse ad illam eodem modo eoque minus putari Scotum assumpsisse Guillelmi vocabula, imprimis vero illud ‘substantificare’, de quo hic agitur. Huiusmodi conclusio multo latius patet quam praemissae, nam ex solo simili titulo quaestionis nequit inferri doctrinae identitas. Plures enim auctores inter se differentes, sed non raro pertinentes ad eundem ambitum theologicum – e. g. Parisiensem vel Oxoniensem –, suscipiebant considerandas quaestiones easdem vel similes, verum eas solvebant modo personali. Hoc in prospectu animadvertantur magistri Ioannis Peckham OFM (m. 1292), coaevi Guillelmo Warensi, quaestiones duae: “Utrum, si non procederet a Filio, Spiritus Sanctus distingueretur ab ipso”[xxvi] et altera, cui titulus: “Utrum Christus fuisset incarnatus, si homo non peccasset”[xxvii].

Cum eis, quae Peckham in illis exposuit, non solum concordat Ioannes Duns Scotus, sed utriusque titulos enuntiat verbis fere eisdem vel saltem aequivalentibus[xxviii], unde tamen non sequitur, ut limitetur expositione Peckhami, nedum sit ligatus ad eius vocabula, sed e contrario – pluribus locupletavit eius expositionem, quod patet etiam e quaestionum amplitudine. Perfecit eas adeo, ut illae unanimiter censeantur peculiaria merita Ioannis Duns Scoti, quod certe non significat eum in illis exponendis non habuisse ullum praecursorem, qui aliquam rei partem seu gradum consecutus esset, cum tamen usque ad verticem adhuc longum ac difficile iter esset faciendum.

Quod ceterum patet e. g. in altera sententia parallela de Incarnatione, quae evenisset, etiamsi homo non peccavisset. Assertio enim Ioannis Peckham adest quidem in textu Ioannis Duns Scoti, sed is rem contemplatur in prospectu largiore – in prospectu nempe reali, e non hypothetico –, qua re quaestionem intitulat: “Utrum Christus sit praedestinatus Filius Dei”[xxix]. Ergo quemadmodum Ioannes Duns Scotus locupletavit doctrinam Peckhami, ita perfecit expositionem Guillelmi, cuius quidem limitibus conceptualibus et vocabulariis non erat ligatus; idque factum est, licet titulus alicuius quaestionis apud Warensem sonet similiter atque in opere Doctoris Subtilis. Quod ceterum patet, si animadvertatur Ioannem e. g. reiecisse opinionem Guillelmi de sustentatione seu terminatione humanae naturae in Christo orta inde, quod Filii persona divina virtualiter contineret perfectionem personae humanae, eiusque loco docuisse hanc termi­nationem niti independentiâ divinae personae Filii[xxx].

Illa demum advocatio Guillelmi Warensis ideo quoque nihil probat, quod Ioannes Duns Scotus utique intra distinctionem 1 libri III, de qua hic loquimur, pluries disputat cum suo magistro pristino, eo tamen fine, ut reiciat illius opiniones[xxxi].

 

ipse conceptus theologicus

 

Textus Scoto anteriores, qui mere formaliter possunt obici – verisimiliter ob incuriam transcribentium –, hanc solam vim habent: ‘Guillelmus (Bonaventura, Olivi, Marston) adhibuit vocabulum ‹substantificare›’, dum remanet quaestio, quo sensu illud applicuerit, neque ratio habetur illum pertinuisse ad Scholam veterem, multo minus accuratam minusque subtilem quam Schola nova Ioannis Duns Scoti. Animadvertatur Thomas, qui utitur quidem voce illa, sed tunc de alia re loquitur, nempe de “persona Filii Dei”, quae “substantificatur per naturam divinam”[xxxii], quam continet ut propriam eamque terminatur – quod certe rectum est –, et non de substantificatione a supposito (sive a persona), quod ceterum esset error non solum in re philosophica, sed etiam in theologia.

Similiter Bonaventura – iudicio peritorum quoque eius editorum – modo prorsus suo parumque caute quidem adhibuit verbum ‘substantificare’, sed non eo sensu, quod putaret ‘naturam substantificari’ posse. Invenerat ceterum illud vocabulum apud Dionysium, qui tamen non egerat de persona, sed de bono et malo[xxxiii]. – Vox illa apud Bonaventuram significat non impositionem personalitatis ulli naturae singulari – quam ille appellat “substantiam ut suppositum certum, ut quidam homo”[xxxiv], quia hoc modo indicatur aliquis –, sed transitum e statu “substantiae secundum naturam communem [seu conceptam intellectu]” – qua indicatur, quid sit hoc ens ‘homo’ “secundum substantiam [sive ‘essentiam’, quae est congeries proprietatum constitutivarum]”[xxxv] – in statum “substantiae ut suppositi certi”[xxxvi], quo fit, ut illa prior [substantia secundum naturam communem] fiat actu prasens ut aliquis [homo].

Bonaventura igitur “verbum ‘substantificare’ intelligit de eo fundamen­to, quod hypostasis dat naturae”[xxxvii], dum efficit, ut ‘natura’ re ipsa exsistat ut aliquid singulare, in proposito certe ut ‘aliquis singularis’. Ergo ‘substantificare’ non pertinet ad impositionem personalitatis, sed ad perficiendam seu terminandam substantialitatem (seu ‘naturalitatem’), prout ceterum ipsa vox indicat, cum ‘substantificare’ morphologice significet ‘facere, ut aliquid fiat substantia [terminata]’, nempe id, quod ipse Bonaventura appellat “substantiam ut suppositum certum, ut quidam homo”[xxxviii]. Re quidem vera ille declarat: “In supposito substantificatur totum esse rei”, quod est synonymum essentiae, substantiae et naturae[xxxix].

“Eodem verbo [quidem] – aiunt Bonaventuriani – utitur etiam s. Thomas, sed non in eodem sensu, cum dicat de persona Filii, quod illa ‹simpliciter substantificatur per naturam›”[xl]. – His verbis accuratissime resumunt sententiam Thomae Aquinatis, qui e. g. in scripto De unione Verbi incarnati (a. 4) declarat haec:

 

“In Christo autem suppositum subsistens est persona Filii Dei, quae simpliciter substantificatur per naturam divinam suam propriam coaeternamque, non autem simpliciter substantificatur per naturam humanam: quia persona Filii Dei fuit ante humanitatem assumptam”[xli].

 

Patet igitur differentia, cum hic agatur de substantificatione personae per naturam, apud Bonaventuram e contrario – de satis peculiari substantificatione naturae (substantiae). Ambo igitur non dicunt quidem unam eandemque rem, tamen neuter loquitur de mera ‘substantificatione naturae’

Praeterea posset quis imaginari Ioannem Duns Scotum fecisse suam Guillelmi opinionem de inducendo ‘modo substantiae’ aut ‘modo accidentis’ – instructam exemplo Eucharistiae[xlii], verum sententia Guillelmi prope accedit ad sententiam Thomae[xliii], quam tamen reicit Ioannes Duns Scotus[xliv].

Quidquid autem est de hac re in speciali, memoriâ tenendum est Guillelmum, Bonaventuram, Petrum Olivi, etiam Thomam Aquinatem non fuisse exemplaria Doctori Subtili, qui e contrario, cum illorum scripta cognovisset – verum nihil exscripsisset –, factus est eorum perfector[xlv]. Itaque non licet inflectere Scotum ad consuetudines Guillelmi, Bonaventurae aliorumque fratrum Scholae vetustioris, quia  non illi sunt perfectores Ioannis, sed utique is est illorum perfector, qui re ipsa condidit Scholam Franciscanam novam, multo subtiliorem et accuratiorem. Limes autem inter hanc atque Scholam veterem magna ex parte consitit utique in mutata definitione ‘personae’. Cum enim Veteres (una cum Thoma) tenuissent definitionem Boëthii (‘rationalis naturae individua substantia’) – convenientem personis humanis, verum non divinis –, Ioannes Duns Scotus illam reiecit non solum ut parum accuratam, sed etiam ut non sufficientem; et hac de causa assumpsit eam, quam dederat Richardus Victorinus: ‘rationalis naturae incommunicabilis exsistentia’[xlvi].

Etiamsi apud Guillelmum Warensem et nonnullos alios theologos Scholae Franciscanae veteris, tamen hoc fit saepe non eodem sensu, quo b. Ioannes scribebat ‘sustentare’, sed etiam alio quam Thomas ponebat ‘substantificare’. Hanc rem magistraliter demonstraverunt eruditi Patres editores operum s. Bonaventurae, inter alia de­clarantes: “Eodem [quidem] verbo utitur etiam s. Thomas, sed non in eodem sensu, cum dicat de persona Filii, quod illa ‹simpliciter substantificatur per naturam›”[xlvii], id est hanc naturam continet ac terminatur, quod certe verum est. Hic itaque ‘substantificatur persona’, et non ‘natura’, quod ceterum esset simplex ‘idem per idem’.

Aliquod exemplar igitur seu mensura, qua potest penitius dignosci mens et vocabula b. Ioannis, datur non in rudimentalibus atque aequivocis terminis Scholae veteris simulque Thomae Aquinatis, sed in scriptis proximorum Scoti discipulorum, qui – cum auribus suis hausissent doctrinam eius et prae manibus habuissent codices proximos originali vel ipsum originale – ubique scripserunt vocem ‘sustentare’. Ad hos pertinetnt Fratres Minores eximii: Franciscus Mayronius et Antonius Andreae[xlviii], “doctrinae sui magistri Scoti praecipuus defensor”[xlix], et Petrus Aquilanus, qui ob egregiam fidelitatem erga Doctorem Subtilem vel cognomine Scotelli decoratus est. Praeter hos autem testes principales consulendi sunt doctores Ioanni coaevi. Inter hos eminet Minister generalis, sub quo Ioannis Duns Scotus “claruit Parisiis”[l] (1296-1304), frater Ioannes Murrinus, qui antea fuerat magister Domus Pontificiae (1291-1296), cardinalis autem factus est anno 1302. Hic enim vir doctissimus in operum suorum locis respondentibus habet verbum ‘supportare’[li], quod re certe idem est ac ‘sustentare’ Scoticum.

Eiusmodi accurata terminologia prostat etiam apud Robertum Kil­wardby, Dominicanum Britannicum, qui ceterum reprobavit nonnullas sententias Thomae. Is enim, perinde ac frater Ioannes Murrinus OFM, loco Scotici ‘sustentare’ saepe adhibet aequivalens ‘supportare’, e. g. dicens:

 

“Et ideo ad hoc quod unitatem faciat, tota concurret in unam personam divinam, quae personare habet utramque naturam necessario. Exemplum grossum ad hoc est quod radix portat stipitem suae naturae et eidem inseritur surculus alterius naturae, et permanet radix una portans stipites arborum diversae naturae. – Sic et persona divina naturale suppositum est et quasi fundamentum, in se portans naturam divinam et eadem dignatione sua in se suscepit portandam et sustinendam naturam humanam, manens unica hypostasis diversarum naturarum, scilicet duarum”[lii].

“Sed hoc potest intelligi dupliciter. Vel per veram suppositionem, scilicet quod suppositum in natura divina fieret vere suppositum naturae humanae; non quod natura humana non posset subsistere in proprio supposito, sed quod dignatione Dei hoc factum sit, sicut qui per se potest stare, ab alio quandoque supportatur, et qui posset ire per se, ab alio fertur... Vel per quandam applicationem [...]”[liii]

“Rationem enim individui habet [ens humanum] ex hoc, quod non est ultra divisibile in partes subiectivas, ratione personae ex hypostasi rationali supportante in se illam naturam coniunctam”[liv]

“Est enim simpliciter ‘homo’ ex coniunctione animae rationalis et carnis, sed ‘iste homo’ ex hypostasi rationali determinata, quae talem naturam in se suscepit deferendam vel ut ita dicam supportandam, vel tale coniunctum”[lv].

 

Ad hos duos doctores adiungendus est Petrus Falcinus OFM, qui munus personae in unione hypostatica de more indicat verbo ‘stabilire’. “Aliquid – inquit – a divino supposito assumi nihil aliud est, quam ipsum in supposito divino stabiliri ita, quod persona divina, quae ab aeterno fuit hypostasis naturae divinae, sit ex tempore hypostasis naturae assumptae ipsam in se stabiliens. Et hoc modo suppositum divinum assumpsit naturam humanam”[lvi]. Num vult Petrus hoc vocabulo dicere aliud quam Murrinus et Kilwardby voce ‘supportare’? Minime vero, nam verbum ‘stabilio’ seu facio, uti stet aliquid neque corruat, plane affine est vocibus ‘supporto’ et ‘sustineo’, et hoc utique sensu frater Petrus illud pluries adhibuit; quod insuper patet inde, quod sensu parallelo usus est verbo ‘sustineo’[lvii].

Thomas quidem aliquanto scrutatus est rem theologico-metaphysicam in eis, quae attinent ad conceptus ‘entis’, ‘essentiae’, ‘exsistentiae’, sed in eis, quae spectant ad ‘personam’, ‘hypostasim’, ‘subsistentiam’, remansit in statu rudimentali, nebuloso, nec semper eodem modo illa verba intelligens. Hunc defectum agnoverunt periti optimi, ex una parte declarando: “Ma già dal sec. XIII il termine ‘sussistenza’ [stricte respondens Graecae voci hypostasis[lviii]] perde via via il suo significato generico (la concreta realtà esistente) per assumere un significato particolarissimo, quello di costituente il principio dell’esistenza in sé, propria e distinta”[lix], ex altera agnoscentes: “Non si trova quindi presso di lui [Tommaso] distinta la ‘sussistenza’ dall’esistere proprio della sostanza”[lx]. Itaque non prius quam altero dimidio saeculi “si viene a distinguere la ‘sussistenza’ dall’ esistenza sostanziale: la distinzione che non compare nelle opere di s. Tommaso”[lxi]; similiter – exceptione facta pro Alexandro Halensi OFM[lxii] et Roberto Kilwardby OP, ambobus Britannis – non comparet in vetere Schola Franciscana sive ante Ioannem Duns Scotum.

Ad perfectivum illud transitum efficiendum, de quo concordant viri peritissimi, contulit praesertim b. Ioannes incipiens ab accuratiore definitione ‘personae’. Liquet igitur nobis, eius confratribus, hoc eius meritum esse ponendum in luce.

 

testimonia quaedam

 

Mens Ioannis Duns Scoti satis quidem elucet iam ex eis, quae scripsit in bina distinctione libri tertii, verum prodest hanc rem contueri in lumine totius operis Doctoris Subtilis. Non desunt, qui nuper illam perscrutaverint, primatum obtinente Roberto Cross, theologo Anglicano, cuius quidem expositio plene concordat cum eis, quae hic dicta sunt[lxiii].

Non minoris momenti est rem confirmari a duobus maximis rei Scoticae doctoribus aevi recentioris, nempe a p. Deodato Maria Baliacensi (de Basly) OFM[lxiv] et a p. Parthenio Minges OFM, qui etiam socius fuerat Sectionis Scotisticae. Quorum prior, perspectis manuscritis operum Ioannis Duns Scoti[lxv], quadamtenus viam stravit alteri, qui ceterum iure merito a coaevis agnitus est eminentissimus doctor theologiae Scoticae[lxvi]. Hic autem frater clarissimus ait:

 

“Verbi ergo divini nonnisi proprium est, quod terminat naturam assumptam seu sustentat, ei subsistentiam praebet eam assumendo in unionem personae vel supplendo eius personalitatem propriam deficientem”[lxvii].

“[Iuxta Doctorem Subtilem divina persona Filii] manet persona independens a natura assumpta, sed tantummodo est terminans eam, vel terminus, a quo natura assumpta in esse subsistentiae dependet vel a qua sustentificatur seu hypostasiatur”[lxviii].

 

Hic autem magni ponderis est in lumine ponere locutionem “sustentificatur seu hypostasiatur” nullatenus esse creatam a Parthenio Minges, sed pertinere ad modum loquendi proprium Ioannis Duns Scoti; quod e. g. patet in hoc eius eloquio de possibilitate assumptionis etiam naturae irrationalis a Verbo: non quidem quatenus Verbum est persona sive ens rationale, sed quatenus est suppositum sive hypostasis, i. e. ens in se ipso subsistens, et non in alio.

 

Tunc enim illud ens irrationale “diceretur hypostasiari seu sustentificari, non tamen personari, propter differentiam illius dependentiae, quae dicitur hypostasiatio vel sustentificatio, ad illam dependentiam, quae dicitur personatio”[lxix].

 

Haec autem ‘hypostasiatio’ patet intellegi idem ac ‘sustetificatio’, neque ullatenus illa posset haberi pro eodem cum ‘substantificatione’. Quod praeterea demostratur argumentis saltem quattuor:

1. – Nemo, saltem inter Britannos (Anglonormannos ac Scotos) post Alexandrum Halensem[lxx], ausus est pro eodem habere ‘hypostasim’ et ‘substantiam’.

2. – Ipse Ioannes Duns Scotus declarat: “‹Sustentare naturam› potest dici dupliciter: effective et formaliter sive terminative. Primo [modo] Trinitas sustentificat naturam humanam in Christo, id est facit eam sustentificatam. Secundo modo solum Verbum sustentificat unionem naturae creatae ad ipsum”[lxxi]. Quapropter animadvertendum est:

Ad primum modum: Trinitas simpliciter creat naturam humanam Christi, proindeque illam sustenat effective (inter universalem gubernationem rerum creatarum), ut docet b. Ioannes Scotus.

Ad secundum modum: Hic dicitur de ‘sustentificatione unionis’, quod optime constat, quia si quis vellet loqui de illa ‘substantificatione unionis’, incideret in absurdum, quoniam ‘unio’ est relatio conceptusque abstractus, et non ullum ens, quod possit substantificari seu fieri substantia.

3. – B. Ioannes adhibet verbum ‘suppositari’ ut synonymum verborum ‘hypostasiari’ et ‘sustentari’ – nequaquam tamen verbi ‘substantificari’ –, e. g. dicens:

 

“Et cum dicitur: ‘Suppositum increatum supplet vicem suppositi creati’, [id] verum est in hoc, quod [illud] perimat dependentiam in actu naturae ad suppositum [proprium, humanum]... tamen non causat identitatem formalem, sicut si natura [humana] suppositaretur in se, quia suppositum extrinsecum cum natura [seu ‘relative ad naturam humanam’] non habet ‘esse’ ita formaliter idem [cum illa], sicut suppositum intrinsecum [humanum haberet], nisi Verbum nullum ‘esse’ haberet aliud a natura humana: quia suppositum non dat ‘esse’ naturae neque agere, sed e contra universaliter in creaturis...”[lxxii].

 

Quapropter optimus theologus P. Franciscus Lychetus OFM magistralier commentans litteram Ioannis Duns Scoti, dilucide scripsit: “Quaerit hic Doctor, quod si natura humana uniatur naturae divinae immediate – ut dictum est supra –, quomodo natura humana uniatur divinae. Cum enim dicimus, quod natura humana asumitur vel unitur supposito divino, sic intelligimus, quod unitur sibi in unitate suppositi, ita quod ipsa natura et suppositum divinum dicunt unum suppositum, in quo natura humana suppositatur [...]”[lxxiii].

4. – Si b. Ioannes scripsisset ‘substantificare’ (et non ‘sustentare’), non potuisset illud aequiparare cum verbis ‘hypostasiare’ et ‘suppositare’, quod tamen manifeste fecit, ut dictum est supra.

Ceterum si his locis – per impossibile – voluisset ponere ‘substantificare’, vel ‘substantiare’ illud aequiparavisset non cum voce ‘hypostasiare’, sed cum verbo ‘ousiare’, quod illo tempore – praesertim apud Britannos – erat bene notum[lxxiv], etiam ut pertinens ad originalem textum Graecum operis De fide orthodoxa Ioannis Damasceni, ubi prostat verbum ousioutai[lxxv] formatum e nomine ousia (essentia, substantia). Hic autem liber Damascenicus ‘diurna nocturnaque manu’ versabatur a Ioanne Duns Scoto, praesertim in translatione Roberti Grossatesta, ubi – perinde atque in aliis versionibus – illi verbo respondet Latina vox ‘substantiatur’[lxxvi].

Scholae veteris aequivocum et error in usu verbi ‘substantificare’ videtur principaliter ortum esse e conamine ‘regulandi’ lectiones Ioannis Damasceni cuius opus in re dogmatica praestantissimum De fide orthodoxa in Latina translatione habet locutiones ‘[natura] substituta’[lxxvii] vel ‘substitura’[lxxviii], nec non ‘[naturam] substituit’[lxxix]. His autem vocibus voluerunt modo suo reddere formas verbi ‘subsistere (hyphistasthai)’.

Cum autem hoc verbum magistris Scholae veteris videretur pertinere ad coniugationem vocis ‘substituo’, maluerunt ponere ‘natura substantificata’, et ‘naturam substantificavit’. Qua re tamen causa­verunt non solum gravem ambiguitatem ac confusionem – negligentes differentiam inter ‘substantiam’ et ‘subsistentiam’ –, sed imprimis detorserunt sententiam Ioannis Damasceni, qui illis locis intuetur ‘naturam, quae obtinuit subsistentiam (hypestê, part. pf. hypostasa)[lxxx] [apud interpretes: ‘naturam substitutam’] et ‘naturam praedidit subsistentia’ (hypestêsato)[lxxxi] [apud interpretes: ‘naturam substituit’]; quod – ut patet – refertur ad nomen ‘subsistentia (hypo­stasis)’ verbumque ‘subsistere (hyphistasthai)’ [et non ‘substituere’], accurate reddens textum Damascenicum.

Ut consuetudo illorum magistrorum Scholae veteris posset probari, essetque libera ambiguitate et confusione, illis locis Damasceni deberet prostare verbum ‘ousioutai, inf. ousiousthai’), quod tamen nullatenus datur. Ubi autem prostat, ab utroque interprete recte vertitur ‘substantiari’[lxxxii].

Praeterea vox ‘sustentare’ ocurrit non solum in tertio parallelo commentario Scotico, cuius familiae manu scriptae appellantur Reportationes[lxxxiii], sed etiam pluries prostat in respondenti parte Quaestionum quodlibetalium[lxxxiv] Ioannis Duns Scoti, quae unanimiter habentur theologicum opus eius maturrimum et perfectissimum[lxxxv].

Recolendum est insuper hoc verbum ‘sustineo (sustentifico)’, et quidem prostans in eadem forma graphica, qua locis allatis, alibi utique habere fundamentalem suam significationem tenendi aliquid subtus veluti manibus, quae tamen ne de longe quidem posset associari cum aliqua ‘substantificatione’. Quod patet e. g. in Quodlibetalium quaestione XXI, quae incipit: “Utrum [aliquis] ponens mundi aeternitatem, possit sustinere aliquem esse universaliter bene fortu­natum”[lxxxvi].

 

*     *     *

 

Quae his paginis demonstravimus, ea quidem oriuntur e principiis theologiae non solum rectae, sed etiam subtilis, verumtamen momenti maximi est ipse status codicum Ioannis Duns Scoti, ubi laudabiliter ubique prostat ‘sustentare’. Si quis tamen nihilominus imaginaretur locis illis inseri posse incultum illud ‘substantificare’, ei non solum timendum esset, ne corrumperet mentem Ioannis Duns Scoti – eum degradans ad statum magistri mediocris –, sed etiam ne perveniret ad contradictiones, e. g. ad opinionem de substantificando accidente, cum tamen beatus Ioannes – ad fidem codicum – recte ac dilucide scripserit: “Patet in exemplo, cui est hac sustentatio maxime similis, accidentis videlicet ad subiecto, quia etsi subiectum sustentet proprium accidens, non tamen primitatem efficientiae respectu eius nec aliquam causalitatem in quantum praecise sustentificat illud”[lxxxvii].

Apud Ioannem illud ‘sustentare [naturam seu substantiam]’ – praeter aequivalentem locutionem ‘naturae (substantiae) dependentiam terminare’[lxxxviii] – idem dicit quod eam ‘personare’. Quod evidenter patet, si conferantur e. g. duo loci propinqui in eius augustissimo opere, cui titulus est Quaestiones quodlibetales. Priore enim loco ait: “Persona divina eminenter continet perfectionem omnis suppositi causati: igitur potest supplere vicem cuiuscumque [personae] in sustentando illam naturam. – Praeterea quaelibet natura creata est in potentia oboedientiali respectu personae divinae: igitur persona divina potest sustentare quamcumque [naturam]”[lxxxix]. Paulo post autem ille de eadem re dicit: “Quaecumque natura est simpliciter in potentia oboedientiali ad dependendum e persona divina. Si ergo esset ulla entitas positiva, quia natura esset in se personata, illa entitas esset assumpta a Verbo, et tunc natura [humana] in Christo esset personata simul duplici personalitate. Quod est impossibile, quia si creata [est], igitur per illam est formaliter incommunicabilis alteri personae, et per consequens personae Verbi non communicatur, et ita in ipso non personatur”[xc]. – Ambo igitur verba indicant actionem faciendam circa naturam seu substantiam, quae est iam praesens, itaque – dum collocantur contra illam – nequeunt significare ‘substantificationem’, id est actionem, qua substantia seu natura fiat.

Ioannem igitur elongavisse inconditum Scholae veteris modum loquendi de Incarnatione novum est documentum eius subtilis ingenii et novus titulus gloriae Doctoris Fratrum Minorum.