ANTE 1.600 ANNOS

Quomodo die 24 Aug. a. 410 Urbs ab Alarico capta sit.

Postquam Diocletianus (284-305) pericula quaedam Romano imperio iam pridem impendentia compescuerat, illius Civitatis res multaeque condiciones in peius ire perrexerunt, maxime quia inde a saeculo quarto exeunte nonnullae gentes (Gothi, Alani, Vandali), quae ab Hunnis urgebantur, totam imperii compagem quatere coeperunt. Quorum populorum audaciam, vim, vastationes retundendas esse Valentinianus eiusque frater Valens, ambo ex anno 364 imperatores, pro certo habebant. Valens autem, qui hostium vires parvi fecerat, die nono m. Augusti a. 378 proelium cum Visigothis prope urbem Hadrianopolim commisit. Cladem immensam Romani passi sunt cruentissimamque: Visigothorum equitatus profligavit legiones Romanas atque Valens ipse, quem vulneratum centuriones in casulam transportaverant, in ipsa ab hostibus combusta periit crematus.

Hac splendida a Visigothis reportata victoria factum est, ut gentibus supra memoratis voluntas frangendi limitem Romani imperii ac praedandi cupiditas admodum augerentur.Imperator Theodosius, qui patrios Romanorum abolevit mores adeoque christianis favit ut ab his ‘Magnus’ appellaretur, operam dedit, sed haud semper opportunam, ut aliquid veteris imperialis roboris servaretur. Post autem eius mortem (a. 395), imperium, quod iure etiamtunc unum erat, revera duas in partes, nempe orientalem et occidentalem, divisum est. Ineunte saeculo quinto pars occidentalis, cui praeerat Honorius, Theodosii filius (384-423), propter huius imperatoris ignaviam et quorundam ambiguitatem administrorum summo in discrimine versabatur. Nam crebriores factae sunt Visigothorum in Italiam incursiones, quarum primam anno 401 duxit Alaricus, callidus illius gentis rex, qui, cum sub Theodosii vexillis militasset, Romanorum artem bellandi haud ignorabat. Et quamquam anno insequenti hic rex victus est a Stilichone, cuius sub tutela Honorius erat, tamen «propter illam, quam Visigothi fecerunt irruptionem in Italiae regiones, moribunda esse coepit Urbs», ut scripsit Georgius Falco (1888-1966) in libro c. t. ‘De sancta Romana Republica’ (apud Ricciardi, Mediolani-Neapoli, a. 1963, p. 45). Nam, etsi anno 403 prope Veronam rursus Stilicho vicit Alaricum, hic nihilominus ab Alpibus Iuliis iterum in Italiam descendit postulans ab Honorio tributa, pecuniam, obsides. Stilicho, utpote qui Alarico talia minaciter postulanti adsentiri visus sit, proditionis accusatus die 23 Aug. 408 Ravennae capite damnatur. Hoc duce Vandalo mortuo, qui unus fortasse Visigothis obstare poterat, bis Urbem obsedit Alaricus iterans quae sibi promissa iam erant. Sed Honorius eiusque consiliarii incallide tergiversabantur putantes Alarico timorem incuti posse commemorando antiquas a Romanis partas victorias.

Ruptâ patientiâ, aestate a. 410 Alaricus iterum in Italiam invadit et, cum Ariminum pervenisset, iter ad Urbem vertit. Quam cum circumcirca obsedisset, accidit ut omnes fere Romani ob ciborum commeatum interclusum ac ruptos aquaeductus fame sitique graviter laborarent. Quare Visigothorum regi a senatu duo legati missi sunt pacis condiciones petituri. Istis viris Basilio et Ioanni iactanter adserentibus «magnam fore Romanorum multitudinem, qui pro sua ipsorum dignitate servanda ad bellandum essent parati», Alaricus respondit ferme hoc: «Quo faenum densius, eo facilius secatur». Tunc legati sero illud intellegentes, nempe verba contra vim inutilia esse atque ridicula, quaesiverunt: «Quid igitur nobis Romanis conservandum sines?». «Vitam», responsum est (Fons huius colloquii: Eduardi Gibbon opus ‘De Romani imperii occasu et interitu’ inscriptum; translatio Italica e textu Anglico edita est apud Einaudi, Taurini, a. 1967; vol. II, cap. XXXI, p. 1129).

Vespere igitur diei 24 Aug. a. 410 Alaricus cum Visigothorum exercitu et nonnullis Hunnorum turmis (omnes milites erant haud minus quinquaginta milia bene armati et, quod maximi est momenti, praedandi avidissimi) in Urbem omnino indefensam facilius ingreditur ipsamque per tres dies vastat et direptioni relinquit. Quamvis ista calamitas non tam gravis fuerit sicut aliae, quas postea Roma passa est, omnes tamen fere homines, qui etiamtunc se ipsos quodammodo imperii cives esse sentiebant, magno ob hunc nuntium sunt concussi timore.

Non defuerunt autem qui hac inlata Urbi calamitate gauderent praesertim inter christianos, quibus ipsum imperii nomen invisum erat, sicut Orosio (cfr huiusce scriptoris ‘Historiarum adversus paganos’ L. VII, 37, 17). Aliter censebat Hieronymus de Roma ab Alarico vastata: «Terribilis de Occidente rumor adfertur, obsideri Romam, et auro salutem civium redimi [...] Haeret vox, et singultus intercipiunt verba dictantis. Capitur Urbs, quae totum cepit orbem» (‘Ep.’ CXXVII, 12).

Itaque illud Romanum imperium, cuius merita et cultus civilis longe superant culpas et caedes a Romanis perpetratas, ne dicam illarum gentium barbariem, necessarie mori coepit. Attamen paucis post annis, ex quo istam cladem Urbs acceperat, Claudius Rutilius Namatianus, natione Gallus, in poematio suo c. t. ‘De reditu’ gloriam Romae cecinit ita: «Fecisti patriam diversis gentibus unam;/ [...] Urbem fecisti, quod prius orbis erat» (L. I, vv. 63-66). Scripsit Georgius Falco: «At his in Rutilii verbis nulla est rhetorica» (‘op. laud.’, p. 20).

Scripsit Victorius Ciarrocchi