De Musica in Romana vetere civitate

Romana in vetere civitate Ars Musicalis munere ingenti et vero significativo functa est. Momento quo nata est, in eam concurrerunt rationes Etruscae et Italicae (statim videtur se iungere modis typicis ut Atellanis (1) et Fescenninis (2), et, Graecia capta, modo fere maiore, rationes ipsius regionis coiverunt. E Graecis Romani praecipue deduxerunt instrumenta musicalia, quae apud secondos, etsi eandem identitatem ferentes, tamen nomen mutaverunt.

Si musica Graeca elegantiam et simplicitatem manifestabat, modi Romani, ex una parte ostentabant maiorem varietatem, ex altera propter hoc instrumentis potentioribus et maximos sonitus effundentibus utebantur.

Instrumenta haec canebant flatu, nervis, percussione, et, plerumque in orchestram collecta, ad varias occasiones apta reddebantur.

Romana in civitate Musicorum Ars usum maxime popularem manifestavit, quamquam necesse est discriminare hunc modum ab illo altiore, qui erat proprius nobilium ordinis. Ab origine Ars musicalis apud Romanos non eodem munere excelso functa est quam apud Graecos, qui virtutem et bonum harmonia sonorum animis instillare putaverunt.

Graeciae expugnatione peracta II saeculo a.Ch.n. (LXLVI anno), Ars musicalis apud Romanos pretio et auctoritate augetur. Ad Urbem accedunt cantores, instrumentorum variorum periti, saltatores e Syria et Aegypto venientes. Artis maximus usus fuit ultimis Rei Publicae decem annis et primis Imperii duobus saeculis augetur. Innumeri musici, tam homines quam feminae, accepti sunt apud patritiorum domus et post hoc Romani iidem Artem musicalem experiri voluerunt. Hoc studium enim Aulici curare inceperunt, inter quos Caligulam, Neronem, Adrianum, Commodum, Eliogabalum et Alexandrum Severum recordamur.

Suetonius narrat quomodo Nero captus Musarum dono esset, cum discipulus Terpni, Graeci citharoedi, fuisset, et, amore erga Musas pulsus, certamina musicalia (Neronia), quorum particeps idem fuit, institueret in Italia et Graecia.

Romana in vetere societate de maxima consideratione musici gaudebant et ingentem mercedem ab iis quos erudiebant de arte sua vel quibus spectaculum praebebent petebant. Haec aucta praecipue sunt Romana civitate moriente.

Et cum eo momento Ars musicalis iungeretur ritibus paganis, actibus immoralibus, spectaculis cruentis, Ecclesiae Patres priores christianos fideles vetuerunt ad similia adire. Religionis adventu statuto Christianae er Rei religione facta Publicae, Theodosii gratia anno CCCXCI, Ars musicalis magis magisque innumeros fideles allexit, quae, sub hoc aspectu, cito mutata est in modum christianum, modis Graeco-Romanis vix acquisitis. Haec mutatio acta iam est occasu Imperii Occidentalis iam peracto, anno CCCCLXXVI.

Saecula euntia, Ars progrediens spatium magis magisque maiorem occupavit quibuslibet momentis cum inesset. Modi musici ubicumque ita institerunt in ritibus, triumphis, spectaculis ut pantomimis vel ludis gladiatoriis, pompas has praecedentibus, ludis circensibus et scaenicis, saltatione, poësi, ludicris, conviviis, venatione, funeribus et pugna.

Permulta sunt testimonia historica litterariaque de hac re (apud Varronem, Ciceronem, Pseudo-Plutarchum, Suetonium, Quintilianum, Augustinum), sed pro dolor nullum documentum integrum ad nos numquam pervenit, ut nobis auxilio sit ad modos reconstruendos. Aliter habemus imagines instrumentorum pictas in sarcophagis, numismatibus, musivis, prostyponibus.

Introducere in spectacula modos musicos fuit vera innovatio in Romana arte scaenica.

In Latinis tragoedia et comoedia chorus minore munere fungebatur quam in scaena Graeca, cantus succedebant recitationibus, et tibia, instrumentum simile illius Graeci, cavis praeditum, ligneum vel arundineum vel eburneum, cum sit anceps vel e simplici capite constet, ad comitandum, sustinendum, aliquando cantum introducendum musici utebantur. Effectio, brevis aut longa, sonum conficiebat graviorem vel acutiorem, aptum ad scaenas iucundas aut serias. Usus modorum musicurom in scaena effecit, ut spectatores, antequam spectaculum incipiebat, iam cognoscebant res quae ibi facturae sint. Musicus manebat plerumque cum actoribus donec repraesentatio scaenica acta sit, et etiam movebatur cum eis.

Saltationem modi musici sustinebant.

Instrumenta, quae eam comitabantur, ex argilla, eburneo, ligno facta, percussione sonabat, et crotala, haud secus ac illa quae hodie cognoscimus, et cymbalum, duplici clipeo praeditum ex aere facto, altero contra alterum sonans, appellabantur.

Praeter ea erant sistrum, e laminis metallicis constructum tinnitum edentibus cum agitabantur, cuius usus ab initio fuit proprius sacerdotum Isidis deae; tympanum, e circulo insructum aeneo aut ligneo super quem ponebatur corium asini vel bovis, quod manibus percutiebatur; scabellum, quod tempus saltatoribus metiebatur et spectaculi finem indicabat, e duplici tabella lignea superposita constabat et sub pede dextro collocabatur, adeo ut facies itriusque tabellae pedem percutiens sonum emitteret.

Si in spectaculis publicis numquam mulieres inveniebantur, nihilominus spectaculis privatis aderant; testimonia huius presentiae sunt semper imagines pictae quae ostentant mulieres psalterio, pandura, fistula, lyra, cithara utentes, quod signum vitae nobilis elegantisque erat.

Adnumeremus oportet varia instrumenta typica Romanorum modorum musicorum.

Psalterium, veniens e regionibus Orientalibus, apud Romanos et Graecos ostentabat formam triangularem et nervis spissis et plus vel minus longis praeditum erat. Pandura, cuius usus erat proprius mulierum, instruebatur e capsa modulante formam habente paene conglobatam et manubrio longo et curvo in cuius extremitate superiore erant cuneoli quibus nervi haerebant.

Fistula, lyra, cithara comitabantur spectacula, certamina, recitationes poëticas.

Fistula vel Syrinx, dei Panis propria, de quorum coniunctione Ovidius et Vergilius narrant, parvulum instrumentum flatu sonans et organum praenuntians, ex harumdinibus decrescentibus et collocatis secundum longitudinem constabat.

Harundines conglutinabantur resticulis et obstruebantur in extremitate inferiore cera. Cum harundinem inflaret quamque, musicus sonum obtinebat varium et consonantem.

Lyra et cithara a Graecis praecipue colebantur. Utraque ex capsa modulante instruebatur et bracchis cornua imitantibus detorta, quae de capsa proficiscientia ad extremum superius ibant, ubi ligno tranverso finiebantur ad libellam directo.

Super bracchia collocabantur nervi, qui, digitis tactis, sonos modulatos emittebant. Lyrae usus, cuius capsa modulans e testudinis involucro veniebat, superfuit per tempora citharae usui, cuius materia lignea cavitatem sonantem bene configurabat.

Ceterum lyrae figura repraesentabat formam priscam ab Hermete inventa, et, etsi ad exemplaria posteriora conficienda ligno artifex utebatur, semper forma et cavitatis configuratio involucri prioris applicabantur.

Notissimus organi usus fuit apud Romanos, et valdissime Imperii aetate praevaluit, adeo ut ex variis Romanis instrumentis illum (organum) electurum sit aetatibus posterioribus (post Christi adventum).

Quod pertinent ad organum, distinguitur organum e folle constructum ab organo hydraulico. Prior, iam notus aetate imperiali ineunte, levis erat et facilis ductu, dum aer intus comprimebatur follibus: celeberrima est Organi refectio Aquinci, cuius reliqua pars inventa est in Hungara urbe quadam anno MCMXXXI.

Secundus confectus est dimidia III saeculi parte a. Ch.n. a Clesibio Alexandrino (machinatore et aniliae inventore organique), qui collocavit in machina machinationem hydraulicam efficientem, ut aer compressus in illam par momentum haberet. Uxor eius, cui nomen Thais fuit, eo uti ita didicit, ut fieret prior instrumenti ex peritis per tempora subsequentibus. Nescimus vere momentum quo instrumentum hoc Romae nosci incepit sed dimidia I saeculi parte post Ch.n. eius usus frequentissimus fit tam in scaenis quam in ludis circensibus, adeo ut, sicut dicit Suetonius, Nero fieret rei diligentissimus cultor.

Modi musici, igitur, inveniuntur ubicumque: varia instrumenta, et, praecipue, percussione sonantia, velut tympana, metiebantur singula momenta, vel potius acutiora, ludorum certaminumque.

Antequam ludi vel certamina incipiebant, cornu, instrumento flatu sonante, ex aere facto vel ab origine derivato ex animali cornu, e tubo cylindrato super se curbato et tabella, quae collocabatur super humerum, instructo musici utebantur.

Praeter militares pompas, tympani usus consuetus erat in caerimoniis religiosis, velut Bacchanaliis, et funeribus.

In ludis, sicut diximus, cornu cum organo, quae apparent in scaenis musivis, adhibebatur. Instrumenta, ad usum militarem apta, quae destinabantur ad signa militibus danda, vel ad pugnam impendendam, vel ad sumptuosas pompas sustinendas, erant lituus et bucina.

Lituus, ex Etruria veniens, e tubo aeneo longo et subtili, paene cylindrato et in extremum superius presentante fere conum retro curbatum, constabat.

Bucina propria esse putatur rerum militarium et cum cornu saepe confundebatur. Secundum studia recentiora, haec formam paene rotundam habere putatur potuisse et a cornu distingui debuisse, tabellae defectus causa, e cornu bubulo et non ex aere cum conficeretur.

Instrumentum vero militare tuba erat. Recta et cylindrata, ex aere facta, bucca mobili praedita, qua sonus gravis exoriebatur, tuba destinabatur ad usus varios: ad indicia danda, ad belli initium vel incitamentum ciendum vel ad castra ponenda aut tollenda.

Idem usus in caerimoniis religiosis vel triumphalibus et in ludis variis agebatur.

Ludorum picturae musivae scaenicorum monstrant quomodo musici in orchestram congregati sonare deberent aliquibus sollemnibus momentis, non pugnae occasionibus exceptis.

Sicut scimus, momentum vero sollemne fuit Tubilustrium, quo, antequam belli initium incipiebat, tubae sacrae purgabantur bis in anno, martio maioque mensibus.

Adnotationes

(1)

Si consideramus res litterarias Occidentales aetas Graeca exemplum semper fuit eruditis viris, praecipue in campo architectonico, sculpturali, philosophico, litterario.

Non de eadem re possumus dicere si loquimur de Arte musicali, campo tam aequaliter significativo et ingenti quam alis supra memoratis. Infeliciter huius disciplinae pauca vel perpauca manent nobis fragmenta et etiam difficilia interpretatu. Quod commune est inter aetatem Graecam et nostram, vidilicet Europaeam, nisi ordo theoricus Graecus, qui, conctus a Romanis, ab eis transmissus est ad Aetatem Mediam christianam. Hic ordo diatonicus, scalas praesentans septem sonorum et intervalla toni et dimidi toni, qui constituunt adhuc modum musicum nostrum, nisi est haeres illius ordinis musicali Graeci.

Aliud momentum commune cum musica Graeca est aspectus monodicus (3) et eius coniunctio cum texti verbis.

Scala diatonica dicitur scala musicalis septem et duodecim notis constituta elementis scalam cromaticam formantibus, quae subsequuntur secundum definitam septem intervallorum successionem, i.e. quinque tonorum et duorum dimidiorum tonorum.

Haec successio non est univoca, sed potest dividi in septem dissimiles consociationes definitas modos quorum proprietas quaeque obtinetur cum incipiatur ab aliis (notis) et cum utatur ut priore nota (dicta Tonica) una ex notis intermediis aliarum (notarum).

Monodica in musica est compositio ad unicam vocem destinatam quae habeat solam lineam melodicam. Postea, monodica etiam indicavit compositionem ubi unum vel pluria instrumenta hanc lineam melodicam comitabantur.

Monodia opponitur polyphoniae , ubi complures voces una cum cantum proferunt.

In Occidentali regione, cantus monodicus per excellentiam est cantus Gregorianus.

Quamquam hic modus exstat omnibus in moribus orbis, et aetate quaque, verbi usus proprius est saeculi XVII et indicat cantum Italicum unica compositione et modali- tate structum. Post saeculum decimum sextum compositiones quaedam, quae sub

forma monodica ostentabantur, appellate sunt “madrigalis” et “mottettum solipsisticum”.

Atellana comoedia.

Osci, qui Campaniam habitabant, iocularia repraesentare solebant, ubi actores fixi erant. Romani, bellis contra Sannium peractis ea appellaverunt Atellanam fabulam, quod Atellae ab actoribus duceretur, vel potius quod in Atellana civitate repraesentaretur festis religiosis, cuius rei interpretatio potest accipi, non exclusa illa priore. Atellana fabula, imprimis, recitata est Romae Osco sermone, et hic modus permansit usque ad Augusteam aetatem. At Romana iuventus eam diligere incepit et Latino sermone eam proferre voluit. Cum essent improvisationes, ignoratur momentum quo nascerentur. Pro certo habemus eas nasci ante Livii Andronici aetatem. Certum est Atellanarum actores non sperni sicut comunes histriones.

Atellana fabula tempore Sillae genus litterarium facta est, cum iam Fabula Togata dilaberetur, brevissimo splendore habito. Qui ad dignitatem litterariam tollit Atellana fabula fuerunt L. Pomponius et Novius, qui vixerunt eo temporis momento. Nihil proh dolor scimus de vita auctorum, quorum nobis manent tituli et fragmenta: septuaginta tituli et fere ducenti versus Pomponii, quadraginta quattuor tituli et paene centum versus Novii.

Atellana ut exodium praesentabatur post tragoediam, secundum Graeci exemplum dramatis satirici, quod trilogiam Graecam sequabatur. Actus erat igitur brevissimo tempore et brevissima effectione structus. Non solum actores qui munere solito fungebantur sed etiam improvisatores se in scaena agebant: uterque personas induebat. Praeterea, privilegia non habebant improvisatores sicut actrores qui munere consueto fungebantur. Fabulae proprietas e fragmentis, titulis, notitiis perpaucis Antiquorum deducitur. Fragmenta unum aut duos versus ostentant. Solum unius Atellanae decem fragmenta cum quattuordecim versibus habemus. Servata sunt rhetoribus viris, inter quos Nonius adnumeratur, singularitatis causa rhetoricae vel lexicalis.

Atellana fabula plebis vitam repraesentat vel plebis ruralis sub totis aspectibus. Hi sunt tituli qui plerumque attinent ad varias laboris condiciones:

(Pomponii): Aeditumus, Aruspex, Auctoratus, Augur, Citharista, Decuma, Fullones, Leno, Medicus, Pictores, Piscatores, Pistor, Praeco Posterior.

(Nonii): Fullones, Fullones feriati, Fullonicum, Optio.

Tituli ad animalia vel rustica opera attinentes apud Pomponium: Asina, Capella, Maialis, Porcetra, Rusticus, Sarcularia, Vacca, Verres aegrotus et V. salvos.

Apud Novium: Agricola, Asinus, Bubulcus cerdo, Ficitor, Gallinaria, Vindemiatores.

Tituli ad festa attinentes apud Pomponium: Kalemdae Martiae, Nuptiae, Quinquatrus.

(2)

Fescennini versus sunt Romana prisca opera letteraria, cuius argumentum tractat de plebis vita et vetustissima dramatis forma considerari potest.

Configuratio haec scaenica vulgabatur II saeculo a.Ch. n. et nota erat in finibus inter Latium et Etruriam.

Ex Etruria veniens, numquam versa est in veram repraesentationem scaenicam, sed e contrario principium dedit Latinae dramaticae Arti.

Oratius dicit:

“Fescinnina per hunc inventa licentia morem/versibus alternis opprobria rustica fudit”.

Secundum rhetorem Festum, fescenninum verbum hanc originem habere potuisset: venire videtur ex urbe, quae Fescennium appellatur, inter Etruriam Latiumque sita, ubi rustica festa celebrabantur copia messis obtenta. Occasione qua cives solebant sibi dicere et proferre “opprobria” “versibus alternis” in divinitatis phallicae honorem.

(3)

Poësis lyrica distinguitur in melicam monodicam, si una vox canit, coralem vel chorodicam, si chorus interest. Praeterea, potest dici citharedica, si cithara eam comitatur cum cantu; citaristica, si sola cithara interest.

Denique appellatur aulodica, si fistula adest cum cantu; auletica, si sola fistula eam comitatur.

Scripsit Iohannes Teresi