GRAMMATICALIA

 

(1) Cornu cornus cornui seu de genitivo et dativo singulari quartae declinationis

 

     -scripsit Emmanuelis Jové C.M.F.

     -apparuit in Palaestra Latina numero 5 (mense februario anno MCMXXX)

 

  Egregius ille philologus Germanus Dr. Guilelmus Freund in scholio tertio praefationis ad suum linguae Latinae vocabularium[i], postquam longe atque sapienter de genitivo singulari nominum neutrorum disseruit, paucorum quidem quartae declinationis, his fere verbis quaestionem haud parum ab se jam enodatam concludit: «Ea dumtaxat est circumstantia satis incommoda quae res certam constituere non sinit, quod nempe criticis Caesaris, Celsi, Plinii, Quinti Curtii editionibus caremus, quae dum deerunt, cum meris de re conjecturis satis habere cogemur.»

   Potuit id sane dicere homo medio superiore saeculo, attamen hodie ea est editionum criticarum copia, ut quilibet studiosus aliquam earum facile reperiat.

   Re quidem vera ex studiis criticorum hominum, criticarumque editionum liquido patet pauca illa nomina neutra eodem modo terminari in masculinis ec femeninis propriae declinationis vocabulis quo ceterarum declinationum neutra cum propriis ejusdem declinationis masculinis et femeninis.

   De dativo singillatim parce dicemus eo quod pauca illa nomina, de quibus sermo est, nullo fere modo in dativum apud veteres inciderint. Nonnumquam usurpata sunt, ut videtur, in ui ut pecui a pecu[ii]. Haec autem terminatio possidet utpote regularis, donec contraria legitima subficienter demonstretur ut fit in masculinis et femeninis, quanvis in eis terminatio u dativi crebro etiam adpareat[iii]. Multa etiam argumenta quae genitivum in us probant, pariter probant dativum in ui. Sic habemus fragmentum Bononiense: «Generis neutri (sic) hoc genu... Haec antiqui etiam singulari numero sicut masculina et femenina declinabant dicentes hujus genus et huic genui.»[iv] Quosnam vero auctores vocat antiquos Lucanum scilicet et Titum Livium ut ex sequentibus verbis evidentissime deprehenditur: «Unde Lucanus cornus tibi cura sinistri et Livius ubique in Historia ; posteritas inter monoclita posuit.» Jam vero Lucanus media aetate argentea scripsisse constat, unde antiquitatem, aetatis aureae atque argenteae auctores vocat, posteritatem vero auctores ferreae, luteae infimae videlicet Latinitatis. Ad ejusmodi tempus pertinent omnes fere grammatici quorum exstant opera. Priscianus vero qui ea nomina vocat aptota in singulari, i.e. indeclinabilia, cum perspexisset tamen ex exemplis Attii, Ciceronis, Lucani, antiquissimos alter ea protulisse quam aptota, inconsulto adserit apud eos talia nomina generis etiam masculini fuisse, quasi nequiret genitivus cornus esse a cornu, ideoque cornus ex nominativo masculino esset deducendum. Lege ejus verba, benigne lector, et tute quam speciosam sequelam coactus sit deducere videbis ex proposito falso principio ; ea nempe nomina esse aptota: «u Latina sunt generis neutri (sic) et aptota in singulari numero, non etiam in plurali ut hoc cornu, genu, tonitru, quae tamen tamen antiquissimi inveniuntur in us genere proferentes masculino et quartae declinationis ut Lucanus in 1.VIII.» [v] Hanc hypothesin quae invaluit aliquando, a recentioribus omnino rejecta est [vi] cum ex falso fundamento, quo fulciebatur, tum maxime quia neque Ovidius neque Celsus neque Plinius neque Curtius qui formam us in genitivo adhibent, eandem in nominativo unquam usurpant. Quin immo inlustris est ille Plinii locus in quo nominativus ad genitivum refertur ad hunc modum: «Hammonis cornu (nom.) inter sacratissimas Aethiopum gemmas aureo colore, arietini cornus (gen.) effigiem reddens.»[vii] Quis hoc exemplo non videat genitivum cornus ab nominativo cornu esse, non aliunde? Servius insuper apud Vergilium[viii] non dubitat tum cornus quod adfert Lucanus, tum genus quod adhibet Cicero in Arato ab nominativis cornu et genu procedere. Charisius autem Grammaticus sine religione mavult errasse Lucano quam dicere genitivum illum ab nominativo masculino cornus procedere et regulam statuit nullo adlato exemplo, immo exemplo contrario Lucani notato: «Neutra hoc genu, huic genu ; similiter et cornu singulari non declinatur quamvis Lucanus cornus genitivum dixit 1. VII.» Non constat igitur aliunde aptota esse nomina in u nisi ex grammaticis non aureae aetatis neque argenteae, sed sequioris aevi, qui omnes sicut Charisius rem adfirmant neque probant.»[ix] Huc autem verba transferenda videntur quae aliud agens praeclare scripsit Despauterius: «Ego pluris facerem unicum classici poëtae testimonium quam mille grammaticorum ratiunculas.»[x] Contra eos tamen habemus vel illis temporibus auctorem Martianum Capellam: [xi] «Quaeritur de genitivo singulari quem alii in us alii in u litteram egerunt, necnon dativo quem alii in i agunt ut genui cornui ; quidam veteres secuti ablativo similem faciunt huic cornu, huic genu». Clarius de genitivo instat inferius illis verbis: «Tamen sic genus et cornus in genitivo dicendum est quemadmodum senatus et exercitus.»

   Dixerit quispiam: quid vero valeat unum Martiani Capellae testimonium contra tot alios grammaticos? At vero non unus ille est sed de genitivo etiam Consentium audiamus: «Eorum nominm quae us syllaba genitivo singulari terminatur duplex aeque ratio est: nam ea vel masculina sunt ut exercitus vel neutra ut cornu et genu: genitivum singularem faciunt in us ut hujus cornus et hujus genus.» [xii] Donatus grammaticus qui inter ceteros maxima et antiquitate pollet et auctoritate, nedum aptota vocet ea nomina, potius declinabilia putare facile deducas: «sunt aptota quae neque per casus neque per numeros declinantur ut frugi, nihili, nequam, fas, nefas, nugas: in qua forma sunt etiam nomina numerorum a quattuor usque ad centum, nam ab uno usque ad tres per omnes casus numeri declinantur: item a ducentis et deinceps praeter mille». Et rursus: «Nomen in u vocalem desinens nominativo casu numero singulari tantum neutrum ut cornu, genu, gelu, specu, veru.»[xiii] Ex quibus arguo: numerat mille inter aptota quod quidem nomen per omnes cass numeri pluralis rite flectitur: quidni cornu genu si eodem modo flectantur? «Non omnia -inquit- erant numeranda». Cedo equidem ; attamen cur postea addit neutrum esse in u vocalem desinens nominativo casu, numero singulari? Nonne satis commonstrat esse in eodem numero singulari alios casus non desinentes in u vocalem?

   Quantulum vim prodat hac de re auctoritas Charisii supra perpendimus. Praeterea ipse Freund haud temere suspicatus est Diomedem hoc loco sicut aliis bene multis Charisium paene transcripsisse. Priscianum autem, cujus antea mentionem fecimus, utriusque testimonium sine ullo examine frequentissime uti, compertissimum est. Jam vero, cum hi qui principes habentur in re grammatica se mutuo transcripsissent, quid mirumsi dicamus posteriores Phocam, Sergium, Cledonium, Asperum, cet. scrupulosiores minime fuisse? Quod et adnuit Freund et quisquam crediderit ex simillimis et quasi paribus verbis quibus nullo adducto testimonio ea omina aptota esse confirmant. Probus (non pseudo-Probus) adducitur etiam pro forma regulari horum nominum cujus tamen rationem cum longum sit explicare, lectores ad Freund delegamus.[xiv]

Sed quod magis lectorum mentes in nostram sententiam adducet, magnus erit exemplorum numerus eorum vocabulorum qui cum genitivo in us inventa sunt ab recentioribus scriptoribus post factam autorum Latinorum exquisitam investigationem. Contra quinque formas certas in u genitivi, quarum quattuor inveniuntur in Publio Vegetio Renato, una autem in Sereno Sammonico, quibus addendae videntue, ut dubiae saltem, duae formae in u Celsi «cornu bubuli combusti»[xv] sunt certe in us quadraginta quattuor, quae ad clariorem litterarum Latinarum aetatem pertinet. Serenus Sammonicus autem et Vegetius Latinitate jam decadente vixerunt, quo tempore a grammaticis potius quam ab scriptoribus eam formam in u exhaurire potuerunt. Non desunt tamen eo tempore scriptores qui us formam retineant, grammaticis etiam invitis, ut Marcellus Empiricus qui scripsit inter saecula IV et V.

Quid causae suspicare tandem possumus genitivorum in u qui certe in vocabulo cornu septies, ut supra diximus, saltem in medicorum operibus inveniuntur? Apud Latinos saepe numero jungebatur in unum duple vocabulum ita ut prior pars non flecteretur: sic apud Plinium et Scribonium invenimus olus atrum flexum per olusatri, quod Columella facit oleris atri. Vegetius habet sil gallicum cum genitivo silis gallici et silgallici. Ros marinus venit in hoc vocabulum neutrum rosmarinum. Quamvis igitur certo constet cornububuli et cornucervini in genitivo aliquando esse, ideo factum esse crediderim quod his in locis duplex verbum in unum vocabulum a medicis illis scriptoribus conflabatur. [xvi]

Editiones igitur criticae recentes a regulari forma sunt vocabulorum neutrorum quarta declinationis quibus non refragantur, sed potius subfragantur auctores classici et postclassici, quamvis plures, non omnes tamen, grammatici veteres contra eam nullo pro se adlato exempl unus ex alio postea insurrexerint.

Nostram tandem sententiam acceperunt jam plures nostrae aetatis eximii grammatici[xvii], iis subfulti rationibus quas modo exposuimus.

 

                                      Ab Emmanueli Jové C.M.F.

                                      In Palaestra Latina numero 5 (mense Februario a. MCMXXX)